Bebouwing op de Wilhelminasluis
Voor voorbijgangers en toeristen lijkt de tijd op de Wilhelminasluis te hebben stilgestaan. Lijkt, want in de ruim 100 jaar is wel degelijk het een en ander veranderd. Het begint allemaal bij de plannen voor de Maaswerken waar de Wilhelminasluis onderdeel van uitmaakt. Op één van de eerste tekeningen, 1884, is bij de te bouwen sluis slechts één woning voor de sluiswachter gepland. De weg loopt daarin trouwens nog over de Waalhoofden,
Later wordt in het definitieve ontwerp in meer woningen voorzien, zoals op de kaart in het midden is te zien. Er wordt bij gezegd:
"Voor de huisvesting van het bedienende personeel zijn op het sluisterrein, bezijden de schutkolk, vijf dienstwoningen gesticht, namelijk ééne woning met verdieping voor den sluiswachter en twee woningblokken, elk voor twee sluisknechts. De woning voor den sluiswachter bevat tevens een Directielokaal, eene wachtplaats voor het dienstdoende personeel en een magazijn voor sluismaterieel. De woningen, opgetrokken uit metselwerk onder pannen dak, zijn gefundeerd op zandkisten."
De eerst bij mij bekende foto waarop deze woningen zijn te zien is een opname hier rechtsboven waarop de laatste hand wordt gelegd aan het sluiten van de Afsluitdijk. Op de achtergrond zijn de woningen te zien, rechts staat de reservedeur dan nog dicht bij de bebouwing.
Op de foto hieronder een optocht uit 1908 die als gewoonlijk in die tijd op de Wilhelminasluis is gestart. Links is een huizenblok te zien aan de oostzijde, de Gelderse kant, van de sluiskolk. Links daarvan staat de reservedeur.
Sinds 1910 is er een blokje huizen bijgekomen, iets kleiner dan die twee eerste blokken. Bouw daarvan was noodzakelijk om al het sluispersoneel te kunnen huisvesten.
Sluismeesterswoning / wachtgebouw
Het belangrijkste gebouw op de sluis is dan natuurlijk het huis van de sluismeester, in die beginjaren was dat J. de Kluiver (of Kluiver) uit Den Helder of Geertruidenberg die bij Koninklijk Besluit per 1 juli 1904 als zodanig werd benoemd.
Van die prachtige sluismeesterswoning bestaan niet veel foto's, eigenlijk maar één goede. Sluismeester Den Besten staat hier met zijn vrouw en kinderen rond 1930 voor de zijkant van die woning. Rechts met de hoge schoorsteen is de wachtruimte voor het sluispersoneel te zien. Het kleine gebouwtje daarnaast met de vele ramen (goed uitzicht over het sluisterrein!) was de plaats van waaruit de sluismeester alles goed in de gaten kon houden.
Een prachtige woning schreef ik hierboven en dat is niets teveel gezegd. In de loop van de tijd veranderde er wel iets aan, maar jammer genoeg heb ik daar geen foto's van. Wel een ansichtkaart uit 1968 waarop is te zien dat de versiering in de nok en het makelaartje zijn verdwenen.
Mensen die deze woning nog in volle glorie hebben gezien, vinden het onbegrijpelijk dat het na een periode van leegstand werd gesloopt. Weinig historisch en cultureel besef bij de toenmalige Rijkswaterstaat kan nu worden vastgesteld.
Maar op 3 februari 1970 was het zover. Er werd snel gewerkt, want op 3 maart van dat jaar was er niets meer dat aan het huis herinnerde.
Wat ervoor in de plaats kwam was een lelijk wachtgebouw, daarover straks meer.
Woningen voor sluiswachter en sluisknechten
Hieronder een blok van twee woningen, zowel aan de west- als oostzijde van de sluis, uit 1900; de huidige nummers 3 en 4. Ernaast het blok van twee woningen aan de oostzijde van de sluis uit 1910; de huidige nummers 9 en 10.
Zoals hierboven al is gezegd, werden eerst twee blokken van twee huizen en de sluismeesterswoning gebouwd. Deze woningen dragen als opschrift Anno 1900, ze waren dus al klaar lang voordat de sluis werd geopend, zie de foto links hierboven.
In 1910 volgde dan nog een blok van twee kleinere huizen, foto rechts; de reservedeur verhuisde toen een aantal meters meer naar het noorden.
Het uiterlijk van de woningen is in de loop van de jaren weinig veranderd, wel werden bij de renovatie rond 1980 nogal wat oorspronke-lijke details jammer genoeg verwijderd. Zie bijvoorbeeld de ramen aan voor- en achterzijde en de versiering aan de zijkanten van de woningen. Hieronder de voorkant en de achterkant van de eerste twee blokken.
De jongen op de middelste foto rond 1925 is W. van Tilborg. De drie dames zijn links de dochter van sluismeester O.J. van den Bergh en rechts Katrien van Tilborg. De dame in het midden is (nog) onbekend.
Vervolgens twee foto's uit de tijd rond 1915 van resp. de west- en oostzijde waarop wat opvallende dingen zijn te zien. Het prachtige houtwerk aan de gevel is allang verdwenen, het mooie makelaartje in de top is ook al geschiedenis. Zelfs de gietijzeren bliksemafleider is nu op alle woningen verwijderd.
Luiken zijn sinds de renovatie annex sloop verdwenen en ook de verdeling van de ramen is totaal veranderd. Het beeld van de woningen is daarmee "armer" geworden.
De dakkapellen die vanaf de bouw in 1900 op het huis stonden zijn eerst verdwenen, maar kwamen later toch in een andere vorm terug. Op de foto's is te zien dat twee woningen één dakkapel moesten delen. Later werden de kapellen verwijderd om na een aantal jaren terug te keren, maar nu in het midden van iedere woning.
De nummering van de bebouwing op de sluis is nogal vreemd. De westzijde is genummerd van 3 t/m 5, de oostzijde kent 6 en 7, maar ook nog 9 en 10.
Nummer 8 ontbreekt, maar daar is een verklaring voor. Tussen de huidige nummers 7 en 9 heeft nog een huisje gestaan, niet voor bewoning, maar dienend als wachtruimte voor het sluis-personeel.
Van dit gebouwtje, dat in 1967 werd gesloopt, zijn maar weinig foto's bekend. Ik heb alleen een aantal foto's kunnen vinden waarop dit gebouwtje figureert.
Hier links een foto gezien vanaf de zuidzijde, links ervan een wachthuisje op het Waalhoofd.
Hieronder links een foto vanaf dat westelijk Waalhoofd genomen, kijkend in zuidelijke richting naar de brug. Links op deze foto is nog net een stuk van het wachtgebouwtje te zien. De foto ernaast is genomen in de tuin van nummer 9 en natuurlijk gaat het om het kind op de voorgrond. Maar erachter is de andere zijde van het gebouwtje als op de eerste foto te zien.
Volgens horen zeggen werd het gebouwtje rond 1967 gesloopt, het dak ervan is gebruikt als ondergrond van een schuur in de tuin van de woning nummer 10. De schuur staat er nog steeds. Aan de andere kant van de sluiskolk verrees op de plaats waar eerst het prachtige sluismeestershuis stond een nieuw wachtgebouw. Op vrijdag 6 maart 1970 werd begonnen met het uitzetten van het gebouw, waarna al op woensdag 16 september de oplevering plaats vond.
Waar de sluiswachters in die tussenliggende periode tijdens hun dienst verbleven is (nog) onbekend.
Aan het uiterlijk van het gebouw is sinds de oplevering weinig veranderd. De eerste foto hieronder komt uit 1984 en daarop is in het midden nog de telefooncel te zien. Later, toen de mobiele telefoons in zwang kwamen, werd de deur verwijderd en de telefooncel werd gangruimte tussen de ruimte links en rechts. De foto rechts is van het gebouw in de huidige vorm.
Kantonniersgebouw
Voor dit gebouw geldt eigenlijk hetzelfde als voor die oude wachtruimte. Er zijn heel weinig foto's van, dus ook nu moet ik het hebben van foto's waarop het gebouw of een deel ervan is te zien. Wel is zeker dat het gebouw in 1977 werd gesloopt toen het nieuwe kantonniersgebouw aan de andere kant van de weg gereed was. Vlak voor die sloop werd nog onderstaande tekening gemaakt.
De kantonniers vertrokken naar de andere zijde van de weg waar een modern gebouw werd betrokken. De schepen van de Dienstkring konden ervoor worden afgemeerd, er was ruimte om tonnen te bewaren als die door ijsgang moesten worden verwijderd en achter het gebouw was een grote opslag voor allerlei materiaal en materieel.
De linkerfoto komt uit 1985, in het midden een trotse Kantonploeg uit 1987. Die ploeg bestond van 1984 tot 1988 uit Jan van Veen, Johan van Dalen, Hans de Weerd en Arie Lobrecht (werkzaam via aannemer Van der Ven uit Brakel). Rechts het tot een woning omgebouwde ex-kantonniersgebouw.
Bedieningshuisjes
Op ieder sluishoofd staat een bedieningshuisje van waaruit tot voor enige jaren het sluisproces werd bediend. Dergelijke huisjes hebben er niet altijd gestaan. Bij de bouw van de sluis rond 1900 is er nog geen enkele sprake van, ook op foto's uit die tijd (en dat zijn er niet zoveel) is er niets van te zien. De enige foto die daar uitsluitsel over geeft is een opname van augustus 1898.
Later schijnt er d.m.v. haaks tegen elkaar staande houten planken een soort bescherming tegen het weer te zijn neergezet, foto's ervan zijn er niet en ook in de literatuur is er niets van terug te vinden.
Het eerste huisje is te zien op de foto hieronder, genomen rond 1930, het is dan nog een prachtig gebouwtje met versieringen en al.
Het lijkt volledig van hout te zijn gebouwd, maar daar geeft noch deze foto noch het archief uitsluitsel over.
Wat verder opvalt is dat de ingang van het huisje dan nog naar de sluis is gericht. Naast de deuropening lijkt een zitplaats voor de dienstdoend sluiswachter te zijn gecreëerd.
Op de rand van de kolk staat een bord in een onderstuk. Zo'n onderstuk wordt nog steeds gebruikt voor de vlaggenmast op het oostelijk Waalhoofd. De stapel achter het huisje lijken de gewichten te zijn die werden gebruikt als het water te hoog kwam en de deuren dreigden te gaan "drijven".
Wanneer de stenen huisjes, met een plat dak zijn verschenen is niet met zekerheid te zeggen. Wel is zeker dat toen ook nog de ingang naar de sluiskolk was gericht. Op de grote foto hierboven zijn de huisjes duidelijk te zien, evenzo is duidelijk dat ze zijn opgetuigd met wat signaalmateriaal. Via deze borden en later lichten werd o.a. aangegeven of er werd gespuid en wat de stand van zaken van het schutproces was. Dat spuien mag tegenwoordig niet meer i.v.m. de waterinname door Dunea.
Op de kleine foto hiernaast is de binnenkant van zo'n bedieningshuisje te zien, zoals het er rond 1970 uitzag.
Op andere foto's, zie de twee hieronder, lijkt het alsof de ingang naar de zijkant is gericht.
De huisjes zijn van 1984 tot nu eigenlijk heel weinig veranderd. Eerst waren nog goten aan het dak bevestigd, maar later zijn die weggehaald. De deuren zijn vervangen en binnen is wat veranderd en/of aangepast.
Zo werd de bediening van het ballastsysteem naar de huisjes overgebracht, maar ook dat is nu overgebracht naar het wachtgebouw.
Eigenlijk hoeft de sluiswachter er niet meer te komen, vanuit het wachtgebouw kan hij alles bedienen.
Alleen bij een storing moet de wandeling naar zo'n huisje worden gemaakt om te kijken of door een ferme druk op een resetknop de weigerende deur alsnog op gang wil komen. Hieronder nog een drietal foto's.
Hoe het ook zij, bij de sluisrestauratie in 1984 werden de bedieningshuisjes gesloopt en kwamen er nieuwe voor in de plaats. Het huisje kreeg nu een puntdak en de ingang verhuisde naar de kant van de hoofden, wel een stuk veiliger.Ook binnenin veranderde het een en andere, omdat vanaf die tijd vanuit deze huisjes de sluis werd bediend, waarbij de sluiswachter bij iedere schutting van sluishoofd tot sluishoofd liep en dat zo zijn gehele dienst bleef doen.
Op het sluisterrein hebben nog meer bouwsels of bouwseltjes gestaan, daarbij gaat het vooral om schuurtjes, garages e.d. Het gaat te ver om daar nu aandacht aan te besteden, want ook nu is er nog van alles bij de woningen gebouwd.
Toch een tweetal foto's van verdwenen bouwsels als exponenten van al wat kwam en weer ging. Links schuurtjes achter nummer 10, rechts een garage naast de tuin van het wachtgebouw.
Daaronder staat een zandbak. Deze stond bij de westelijke oprit van de tweede rolbrug. Deze brug moest natuurlijk wel eens worden weggereden om de sluisingang vrij te maken voor scheepvaart. Vooral in de winter slipten de wielen dan door en een beetje zand eronder bracht dan vaak de oplossing.
terug naar boven naar Historie van de sluis